Były piękne, niezbyt urodziwe, bogate, apodyktyczne, łagodne, zazdrosne, odważne, kochały, zdradzały… były kobietami! A ich historie mogłyby stanowić kanwę niejednej powieści. Mowa o niezwykłych kobietach i ich fascynujących historiach.

Anna Franciszka Gninska żona Marcina IV

Gryzelda Batorówna była trzecią żoną Jana Zamoyskiego i pierwsza ordynatową. Urodziła się w 1569 roku jako córka Krzysztofa Batorego, wojewody siedmiogrodzkiego i Elżbiety Bocskai. Była bratanicą króla Polski Stefana Batorego. Pierwszy raz przyszli małżonkowie zobaczyli się na zamku w Niepołomicach, gdzie Jan Zamoyski oczekiwał na przybycie Gryzeldy a stąd razem ruszyli do Krakowa na uroczystość zaślubin. Wesele odbyło się 12 czerwca 1583 roku. Uroczystość była niezwykle barwna i odbiła się echem po całej Rzeczypospolitej. Wesele trwało dziesięć dni. Odbyła się na nim niezwykła parada opisywana i komentowana we wszystkich ówczesnych kronikach. Także podczas uroczystości weselnych przy dźwięku liry odśpiewano pieśń zwycięską ku czci Stefana Batorego pod tytułem Epinikon napisaną przez Jana Kochanowskiego. Gryzelda po siedmiu latach pożycia małżeńskiego, w 1590 roku, zmarła przy porodzie, w wieku 21.

Aniela Teresa z Michowskich Zamoyska

Barbara z Tarnowskich, czwarta żona Jana, urodziła się w ok. 1566 roku jako córka Stanisława kasztelana sandomierskiego. Jak na owe czasy była bardzo dobrze wykształconą kobietą, potrafiła pisać, czytać, i posiadała dość szeroką wiedzę ogólną. Tak opisane zostały zaręczyny i ślub Zamoyskiego w Encyklopedii powszechnej: „W r. 1592 Zamojski jadąc z Jędrzejowa do siebie wstąpił do Stobnicy do kasztelana sandomierskiego pana z Tarnowa i ożenił się z jego córką Barbarą”. Wesele odbyło się właśnie w Stobnicy, gdzie znajdowała się rezydencja Stanisława Tarnowskiego a poprawiny w Zamościu. Barbara była od Zamoyskiego młodsza o 20 lat. Z małżeństwa tego przyszło na świat dwoje dzieci: Gryzelda (zmarła w dzieciństwie) i urodzony w 1594 roku syn Tomasz, późniejszy II ordynat, wielki kanclerz koronny, a także dziadek po kądzieli króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Barbara przeżyła męża o pięć lat, zmarła 27 kwietnia 1610 roku, osierociła 16-letniego syna. Jako jedyna spośród żon Jana Zamoyskiego, pochowana została w kryptach katedry zamojskiej. Miała 44 lata.

Katarzyna Zamoyska – żona Tomasza II

Katarzyna z Ostrogskich, żona Tomasza Zamoyskiego II ordynata, urodziła się w 1600 roku jako córka Aleksandra Ostrogskiego i Anny z Kostków. Ślub z Zamoyskim odbył się w Jarosławiu, 1 marca 1620 (u panny młodej) a 17 maja 1620 roku młoda para przybyła do Zamościa. W posagu wniosła 53 tys. zł a po ojcu 6 zamków, 13 miast i ok. 300 wsi i folwarków. Była bardzo oddana swojemu mężowi, zachowały się jej przepiękne listy do Tomasza: mój kochaneczku serdeczny… godziny liczę melankolijej, a każda godzina tygodniem mi się widzi. Po śmierci Tomasza gospodarowała ordynacją w imieniu ich syna Jana. Zmarła 6 października 1642 roku. Gdy w 1989 roku porządkowano krypty, jej zwłoki były najlepiej zachowane. Pochowana była w brązowej wiotkiej sukni, w czepku, przykryta tiulem, zgodnie z tradycją prawosławną bez butów. W rękach trzymała krzyż prawosławny, na piersi torebkę z różańcem, obok leżał krzyż katolicki. Zamojscy przewodnicy opowiadają, że Katarzyna Zamoyska czuwała nad podziemiami zamojskiej katedry (wtedy jeszcze kolegiaty), gdzie wieczny spoczynek znaleźli wszyscy zamojscy ordynaci oraz niektóre ordynatowe i inni członkowie rodziny Zamoyskich. W 1920 roku podczas wojny polsko-bolszewickiej w Zamościu znalazł się zwiad Armii Konnej Budionnego przybyły spod Komarowa. Wszedł do kolegiaty i otwartych podziemi, które były akurat sprzątane. Żołnierze zaczęli dewastować trumny w poszukiwaniu kosztowności. Jeden z nich, prawdopodobnie dowódca zwiadu, znalazł pod jedną z trumien zalakowany kociołek, pomyślał sobie, że pewnie to jakieś dobre stare wino mszalne, wyjął szablę i palnął w korek. Zawartość chlusnęła mu w twarz a on padł martwy. Pozostali tak się wystraszyli, że uciekli. Okazało się, że był to kociołek z wnętrznościami Katarzyny z Ostrogskich (do XIX wieku ciała Zamoyskich były mumifikowane i wnętrzności były przechowywane oddzielnie). Tak więc można powiedzieć, że ordynatowa obroniła kolegiatę.

Aniela Teresa z Michowskich Zamoyska

O Marii Kazimierze de la Grange d’Arquien, żonie Jana Sobiepana Zamoyskiego III ordynata Sylwia pisała w artykule pt.: „Marysieńka i Lew Lechistanu – najsłynniejszy romans XVII wieku”. Mogę tylko dodać dla ciekawości, że zgodnie z nową modą przywiezioną do Polski przez Ludwikę Marię Gonzagę Marysieńka nosiła wydekoltowane suknie. Oczywiście pociągało to za sobą konieczność pielęgnowania piersi, by wyglądały ponętnie. W tym celu ówcześni specjaliści zalecali okłady z mięty. Utrzymaniu urody Marysieńki na pewno sprzyjało zamiłowanie do kąpieli, co nie było w tamtych czasach takie oczywiste. W zachowanej korespondencji Marii Kazimiery d’ Arquien, od 1658 r. ordynatowej Janowej Zamoyskiej, stosunkowo często pojawiają się wzmianki o jej zdrowiu, a ściślej mówiąc, o trapiących ją dolegliwościach. Jeszcze przed ślubem cierpiała na bóle zębów, od których dostawała dodatkowo silnych migren i bardzo puchła. A że nie znano wtedy innego skutecznego środka zaradczego, jak usuwanie nie leczonego uzębienia, można przypuszczać, iż już w młodości panna d’ Arquien miała je mocno niekompletne. Nie zwracano wszakże na to uwagi, gdyż zjawisko takie uchodziło za powszechne i naturalne. Marysieńka ma również wkład w polską kuchnię, rozpropagowała bowiem w Polsce sztukę smażenia omletów.

Gryzelda Konstancja z Zamoyskich Wiśniowiecka urodziła się w 27 kwietnia 1623. Była córką kanclerza Tomasza Zamoyskiego i Katarzyny z Ostrogskich. Miała dwójkę rodzeństwa – Jana Sobiepana Zamoyskiego i Barbarę Konstancję, żonę Aleksandra Koniecpolskiego. Odebrała wykształcenie niemal identyczne jak jej brat, gdyż uczyli ją profesorowie Akademii Zamojskiej. Już w wieku 10 lat pisała listy po łacinie, uczyła się filozofii i innych przedmiotów humanistycznych. Swojego przyszłego męża Jeremiego Wiśniowieckiego poznała w 1637 roku na uroczystościach koronacyjnych Cecylii Renaty. W XVIII wiecznym dziełku „Rozmowy umarłych Polaków, w których różne ile sekretniejsze za ich życia dzieje i cyrkumstancye są zebrane”, napisano o niej tak: „cale nie urodna, ale serca i rozumu męskiego przy wysokiej cnocie…” i dalej „nie tak urodą jako wysokością koligacyj i posagiem powabną była”. Książę Jeremi nie był jedynym kandydatem do jej ręki, jego konkurentem był książę Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski. Książę Dominik imał się najróżniejszych sposobów aby uzyskać przychylność Gryzeldy. Podobno przekupił nawet panny z jej fraucymeru oraz jej służących aby zachwalały go a obrzydzały księcia Jeremiego. Podobno któregoś dnia jedna z panien miała powiedzieć: „Dla Boga, coś to upatrzyła w księciu Wiśniowieckim, on czarny”. Na co Gryzelda miała odpowiedzieć: „Nie frasuj się, nie poczerni on mnie”. Można stąd wywnioskować, że kanclerzanka była przychylna Księciu Jeremiemu, jego zresztą wybrała na małżonka. Pobrali się 27 II 1639 r. Gryzelda wniosła mu ogromny posag. Wiśniowiecki nie lubił rozstawać się z żoną, w kilka miesięcy po ślubie Gryzelda przeniosła się do rezydencji męża w Białym Kamieniu, a następnie do Wiśniowca. Bywała na Zadnieprzu. Raz omal nie dostała się w ręce czambułu tatarskiego. W 1641 roku na pogrzebie Konstantego Wiśniowieckiego (byłego opiekuna Jeremiego) książę wdał się w bijatykę w wyniku, której padło 5 trupów a Gryzelda o mało nie straciła życia, w ostatniej chwili biskup Jan Zamoyski osłonił jej głowę od cięcia szablą. Po śmierci męża (zm. 20 VIII 1651) powróciła w 1652 lub 1653 r. do Zamościa. Początkowo całkiem dobrze dogadywała się z Marią Kazimierą d’Arquien, żoną brata Jana Sobiepana Zamoyskiego. Z biegiem czasu stosunki te zaczęły się jednak pogarszać, za co Maria Kazimiera w korespondencji z Janem Sobieskim określa ją mianem „Basetli”. Konflikt przerodził się w otwartą wojnę po śmierci Sobiepana w wyniku sporu o majątek zmarłego. Gryzelda uniemożliwiła Marysieńce przejęcie nieruchomości, nakazała zamknąć przed nią bramy Zamościa. Mimo przegranej w kolejnych procesach zachowała większość spuścizny po bracie. Jednocześnie toczyła walkę z drugą linią Zamoyskich o zniesienie ordynacji i zachowanie jej dóbr dla syna Michała. Po elekcji Michała Korybuta na tron polski zaangażowała się w politykę, przyczyniając się do jego małżeństwa z Eleonorą Habsburżanką, starając się podbudować słaby autorytet i dążąc do ugody z przeciwnikami politycznymi. Prawdopodobnie zaaranżowała małżeństwo Dymitra Wiśniowieckiego z siostrzenicą Sobieskiego, nie zdołała jednak doprowadzić do rzeczywistej ugody. Z czasem zaczęła tracić wpływ na syna, który podobno unikał nawet jej towarzystwa. Zmarła w Zamościu 17 IV 1672 r. Zgodnie z wyrażonym w testamencie życzeniem pragnęła spocząć w kolegiacie zamojskiej, została jednak pochowana w katedrze św. Jana w Warszawie.
Anna Franciszka z Gnińskich żona Marcina Zamoyskiego IV ordynata. Nie jest znana data jej urodzin. Za Marcina wyszła w 1675 roku, wnosząc w posagu 100 tys. zł. Małzęństwo to doczekało się ośmiorga dzieci. Marcin zmarł w 1689 roku. Anna jako wdowa wychowywała syna, zarządzała ordynacją i potrafiła także skutecznie bronić twierdzy przed Szwedami. Mówiono o niej „pani wspaniałego animuszu i pięknego rozsądku”. Uporządkowała sprawy wyznaniowe w Zamościu, sprowadziła tu bazylianów, ufundowała kościół siostrom klaryskom i organy do zamojskiej kolegiaty. Zmarła w 1704 roku.

Teresa z Potockich była pierwszą żoną Tomasza Józefa Zamoyskiego V ordynata, córką Jana Potockiego i Urszuli z Daniłłowiczów. Jej pierwszym mężem był wuj Tomasza Zamoyskiego Jan Gniński. Nie miała z nim dzieci a po jego śmierci, ok. 1705 r. wyszła za mąż za Tomasza Józefa Zamoyskiego. Tomasz pojął ją za żonę prawdopodobnie dlatego, żeby przejąć jej majątek po pierwszym mężu. Nie doczekali się potomstwa. Teresa zmarła w 1713 roku.

Antonina z Zahorowskich druga żona Tomasza Józefa Zamoyskiego, była córką kasztelana wołyńskiego Stefana Zahorowskiego i Jadwigi Saczkówny. W tamtych czasach uważana za piękność. Najpierw wyszła za mąż za Marcjana Wołłowicza, następnie po śmierci męża wdała się w romans ze Stefanem Potockim, (jego żona podobno nazywała panią Antoninę „małpą zahorowską”) a w 1718 r. wyszła za Tomasza Zamoyskiego. Oba małżeństwa były bezdzietne. W herbarzu Niesieckiego czytamy: Pani wielkiego rozsądku, nie mniejszej estymacyi u wszystkich; prowincji naszej Polskiej tyle wyliczyła z dobroci swojej ku nam, ile by dosyć było na fundacyą jednego kollegium. Gdy 26 grudnia 1725 r. Tomasz Zamoyski zmarł, Bartoszewicz napisał: W Zamościu inni jej miejsce zajęli. Zwyczajem skromnych niewiast swojego czasu, pani Zamojska wdowa poświęciła się teraz zupełnie dewocyi, i jak mawiano wtedy, praktykom nabożeństwa. W 1744 roku w Marywilu w Warszawie, osadziła ona kapitułę dam świeckich tak zwanych Kanoniczek od Niepokalanego Poczęcia, na wzór podobnego zgromadzenia założonego w Remiremont w Lotaryngii. Antonina Zamoyska zmarła w Warszawie 31 maja 1747 r. Jej ciało przewieziono w czerwcu do Lublina, gdzie odbyły się uroczystości pogrzebowe.

Anna z Działyńskich. Pierwsza żona Michała Zdzisława Zamoyskiego VI ordynata. Urodziła się w 1683 roku, jako jedyna córka Tomasza Działyńskiego i Teresy z Bielińskich. Wiadomo, że w 1703 r. została spisana umowa przedślubna pomiędzy Michałem Zdzisławem Zamoyskim a Anną. Ordynatostwo doczekało się czterech córek (Ludwiki Wielhorskiej, Anny Czapskiej, Heleny Potockiej i Katarzyny Mniszchowej) i trzech synów. Ordynatowa zmarła w 1719r. Zachowała się mowa wygłoszona na mszy pogrzebowej, w kopii Franciszka Malczewskiego. W jednym z fragmentów możemy przeczytać: A co po Sławie bez Fortuny? co po Fortunie? gdy Sława w trumnie trupem leży?

Elżbieta Barbara z Wiśniowieckich. Druga żona Michała Zdzisława Zamoyskiego VI ordynata. Urodziła się w 1702 roku jako córka Michała Serwacego Korybut Wiśniowieckiego i Anny z Dolskich. W 1722 poślubiła Michała Zdzisława Zamoyskiego i w tym samym roku przyszła na świat ich córka Katarzyna. Zmarła 29 grudnia 1770 roku. Na jej epitafium w kościele św. Wojciecha w Bielinach znajdujemy informację: […] ostatnia z Xiążąt Wiszniowieckich, Matka Sierot, Opiekunka Ubogich, Żyła na Świecie dla wszystkich przykładem […]

Maria z Łubieńskich. Pierwsza żona Tomasza Antoniego Zamoyskiego VII ordynata. Urodziła się ok. 1716 roku, była córką Jana Bogusława Łubieńskiego kasztelana sandomierskiego i Teresy Bilińskiej. Pobrali się 1736 roku. W następnym roku przyszedł na świat ich syn Jan Nepomucen Antoni. Maria zmarła kilka dni po porodzie a wkrótce potem zmarł Jan Nepomucen.

Aniela Teresa z Michowskich. Druga żona Tomasza Antoniego Zamoyskiego VII ordynata. Córka Piotra Michowskiego, skarbnika bracławskiego i Marianny Bębnowskiej. Pierwszy raz owdowiała w wieku 17 lat kiedy zmarł jej mąż Suchodolski, trzy lata później owdowiała ponownie po Jerzym Aleksandrze Lubomirskim. Przyjaźniła się z Ludwiką Poniatowską i to właśnie rodzina Poniatowskich zeswatała ją z Tomaszem Zamoyskim. W Zamościu posądzano ją o romans z kapitanem dragoni ordynackiej Berhardem, który był jej protegowanym. Uważano ją za bardzo piękną, jej „strój żałobny głęboko wycięty wybitnie zaznaczał jej prześliczną szyję, pełny tors piersi i czarownym uśmiechem okraszoną twarzyczkę” W 1738 roku powiła syna Klemensa Jerzego. Mąż Tomasz niczego jej nie odmawiał. „Młoda pani trzęsła formalnie całym Zamościem, krocie wydawała na stroje i wyjazdy za granicę. W dodatku żyła w wielkiej przyjaźni z wojewodziną mazowiecką i Brühlami, toteż pociągała do siebie całą współczesną Polskę nie tylko wielką fortuną i wdzięczną urodą, ale i potężnymi wpływami, jakie miała u dworu i u pierwszego ministra […]. Mimo jednak tylu przyrodzonych i losem nabytych zalet, była to nieznośna baba, tem nieznośniejsza, że młoda i popsuta pochlebstwami dworaków […].” W 1750 roku uzyskała od króla Augusta III dokument czyniący ją i księdza Michała Wodzickiego jedynymi opiekunami prawnymi jej syna Klemensa, odsuwając tym od opieki rzekomo zniedołężniałego i starego (35 lat) Tomasza Zamoyskiego i jego dwóch braci Andrzeja i Jana Jakuba. Gdy 3 października 1751 roku Tomasz umiera, Aniela zaprzysięgła pracowników ordynacji, uzurpując sobie prawo do rządów w Ordynacji Zamojskiej. W odpowiedzi na to Jan Jakub Zamoyski zablokował Zamość, wobec czego pani Zamoyska nie miała innego wyjścia jak tylko się poddać. Były to tylko pozory, złożyła bowiem skargę do Krasnegostawu. Ostatecznie sprawę rozwiązał król August III, który dokonał kasaty swojego wcześniejszego dokumentu i zgodnie ze statutami ordynackimi opiekę nad Klemensem Zamoyskim przekazał Janowi Jakubowi Zamoyskiemu. Zmarła w 1771 r.

www.facebook.com/turystykazpasja
www.facebook.com/konterfektypanzamoyskich