O Janie Zamoyskim i Ordynacji Zamoyskiej słów kilka
Rozpoczynamy krótki cykl artykułów na temat jednego z piękniejszych polskich miast. Jego początek nie ginie w mrokach historii, ale można go precyzyjnie określić – 10 kwietnia 1580 roku. Miasto, o którym mowa to Zamość – Miasto Idealne, fenomenalne dzieło sztuki urbanistycznej. Założone przez Jana Zamoyskiego, a zrealizowane przez włoskiego architekta Bernardo Morando. Zamość określany jest Padwą Północy i Perłą Renesansu. Położony jest w południowo-wschodniej Polsce w województwie lubelskim. Zapraszamy do poznawania pasjonującej historii tego niezwykłego miasta, rodu jego założycieli Zamoyskich i Zamojszczyzny.
Założycielem Zamościa był Jan Sariusz Zamoyski, kanclerz wielki koronny i hetman wielki koronny. Pochodził z rodu szlacheckiego, którego protoplastą był Tomasz z Łaźnina herbu Jelita. W połowie wieku XV, po osiedleniu się w Zamościu (obecnie Stary Zamość), ponieważ była taka moda, zmienił nazwisko Łaźniński na odmiejscowe nazwisko Zamoyski i dał początek dwóm liniom tego rodu. Starszą linię reprezentował Florian z synami: Mikołajem i Feliksem. Młodszą: Maciej i jego syn Paweł. Jan Sariusz wywodził się z tej starszej linii i był najstarszym synem Stanisława Zamoyskiego i Anny Herbutówny. Urodził się w 1542 r. w drewnianym zameczku w miejscowości Skokówka. Miał młodszego brata Adaukta oraz dwie siostry: Zofię i Annę. Jego ojciec po śmierci pierwszej żony drugi raz się ożenił z kasztelanką chełmską – Anną Orzechowską. Z drugiego małżeństwa Zamoyski miał dwóch braci przyrodnich – Andrzeja i Mikołaja, oraz dwie siostry – Elżbietę i Zofię. Ojciec Jana był średnio zamożnym szlachcicem, jednak starał się, aby Jan otrzymał dobre wykształcenie. Na początku ojciec przeznaczył go do stanu duchownego, jednak z czasem okazało się, że Jan został jedynym spadkobiercą. Ojciec wysyła go więc jako kilkuletniego chłopca do szkoły w Krasnymstawie. Po kilku latach nauki, w 1556 r. wysyła go do gimnazjum Jana Struma w Strasburgu. Ze Strasburga po roku Jan wyjeżdża do Paryża i studiuje w Kolegium Królewskim. W 1559 r. wraca do kraju i już po kilkunastu miesiącach wyjeżdża do Padwy. Tam rozpoczyna studia na wydziale prawa i w 1561 r. zostaje przedstawicielem polskiej nacji we władzach tej uczelni. Natomiast dwa lata później Zamoyski zostaje jej studenckim rektorem. Kończy studia w Padwie i tym samym otrzymuje dyplom doktora obojga praw. Gdy wraca do Polski, w 1566 roku zostaje sekretarzem królewskim na dworze Zygmunta Augusta. Z czasem otrzymuje zadanie uporządkowania Archiwum Skarbu Koronnego. Praca ta przynosi mu wiele korzyści. Zamoyski uzyskuje dostęp do akt, dyplomów, pism, przywilejów, korespondencji, których znajomość pozwala na zapoznanie się z mechanizmami funkcjonowania państwa. Ukazują również powiązania między możnymi rodami, zobowiązania dostojników i tajne porozumienia między magnatami. To wszystko w przyszłości okazuje się bardzo potężną bronią w rękach Zamoyskiego. Dość powiedzieć, że trzykrotnie wpłynie on na wybór króla.
10 IV 1580 roku wydaje on akt lokacyjny miasta Zamościa, akt ten zostaje potwierdzony przez króla Polski Stefana Batorego 12 VI 1580 r. W połowie 1581 r. zostaje hetmanem wielkim koronnym. Jego sukcesy niestety przeplatają się z niekorzystnymi zmianami, w tym także ujęciem i ścięciem w 1584 r. banity Samuela Zborowskiego oraz śmiercią Batorego w końcu 1586. Na kolejnym sejmie elekcyjnym wybrano dwóch władców: Zygmunta Wazę i Maksymiliana Habsburga. Ostatecznie postawa Jana Zamoyskiego przesądziła o tym, że na tronie króla Polski zasiadł Zygmunt Walezy. Po elekcji Zamoyski udaje się do Krakowa i broni miasta przed wojskami Maksymiliana. Na wieść o zwycięstwie Jana Zamoyskiego Zygmunt Waza przybywa do Krakowa i tam zostaje koronowany na króla. Po koronacji Jan wyrusza przeciwko Maksymilianowi, który ukrył się na Śląsku. W bitwie pod Byczyną 24 I 1588 r. pokonuje wojska Maksymiliana, a samego księcia bierze do niewoli.
W 1589 r. występuje do sejmu o utworzenie ordynacji rodowej, która byłaby majątkiem niepodzielnym i niepozbywalnym. Ordynacja gwarantowała dziedziczenie majątku przez najstarszego męskiego przedstawiciela rodu. Rok później otrzymuje zgodę Sejmu Rzeczpospolitej na utworzenie ordynacji.
Ordynacja Zamojska posiadała własne sądownictwo, wojsko wyłączone spod zwierzchnictwa Rzeczypospolitej, administrację kościelną oraz szkolnictwo wyższe (Akademię Zamojską – 3 wyższą uczelnię w Rzeczpospolitej). Początkowo w skład ordynacji wchodziły tylko dwa miasta i 39 wsi. W miarę upływu czasu do ordynacji przyłączano kolejne dobra i tak w 1605 r. powierzchnia ordynacji wynosiła 3710 km2 i w jej skład wchodziło 6 miast – Zamość, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Turobin, Goraj, Kraśnik, 149 wsi i 42 folwarki. W ciągu XVII wieku wzrosło znacznie zagospodarowanie terenów ordynacji – w jej obrębie funkcjonowało 9 miast i 168 wsi oraz 60 folwarków.
W okresie rozbiorów ziemie ordynacji zamojskiej przechodziły raz w ręce austriackie, raz rosyjskie, należały do Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Cała ta sytuacja spowodowała trudności finansowe i gospodarcze. Zamoyscy ograniczyli wielkość ziem ordynacji i wyłączywszy Zamość z jej granic odsprzedali Królestwu Polskiemu, które przeprowadziło modernizację twierdzy. Zamoyscy zaś przeprowadzili w ordynacji reorganizację, zaczęli zakładać szkółki leśne, zakłady przemysłowe, jak na przykład cukrownia w Klemensowie, browar w Zwierzyńcu, klinkiernie, tartaki itd.
Kres ordynacji zamojskiej położył dekret o reformie rolnej (1944r.). Mimo najazdów, wojen, rozbiorów oraz kryzysów gospodarczych ordynacja założona przez Jana Zamoyskiego istniała nieprzerwanie przez 350 lat. Zamoyscy potrafili świetnie zorganizować zarządzanie ordynacją, położyli podwaliny pod ochronę przyrody na terenach ordynackich, jak również mieli wielki wkład w mecenat kulturalny. Do dnia dzisiejszego możemy podziwiać spuściznę po kanclerzu wielkim koronnym i hetmanie wielkim koronnym.
