W pierwszej części artykułu o Ordynatach Zamojskich, który ukazał się w ubiegłym tygodniu pisałam o Kanclerzu Wielkim Koronnym i Hetmanie Wielkim Koronnym Janie Zamoyskim, który to był założycielem Ordynacji Zamojskiej trwającej ponad 350 lat. I o jego siedmiu następcach, którym przyszło rządzić ordynacją w różnych czasach. Czas przedstawić osiągnięcia pozostałych panów na Zamościu.

Maurycy Zamoyski

I tak kolejnym IX ordynatem został Jan Jakub Zamoyski (1716-1790). Od 1746 r. był starostą lubelskim i funkcję tę dzierżył aż do 1774 r. Natomiast w 1770 r. został wojewodą podolskim, a cztery lata później radcą dworu wiedeńskiego. Był piątym dzieckiem Michała Zdzisława Zamoyskiego oraz Anny Działyńskiej Zamoyskiej. W końcu 1752 r. został kuratorem ordynacji za małoletniego Klemensa Zamoyskiego. Ośmioletnia regencja jednak była bardzo trudna. IX ordynatem został w 1767r. Niestety stan ekonomiczny ordynacji był bardzo ciężki. Wprowadził oszczędności w wydatkach, zmieniał umowy dzierżawne, ograniczał rolę urzędników administracyjnych. Szansę na poprawę kondycji ekonomicznej upatrywał w tworzeniu nowych folwarków, zwiększeniu eksportu zbóż, uprzemysłowieniu oraz scentralizowaniu administracji. Jednak najwięcej uwagi poświęcił zagospodarowaniu pustek oraz tworzeniu nowych folwarków. W 1773 r. w Zwierzyńcu założył wytwórnię porcelany oraz fabrykę mydła. Oprócz tego na jego polecenie hutnicy z Rybnicy poszukiwali rud żelaza na terenie ordynacji. Powstały także cegielnie w Lipsku, Turobinie oraz Krzeszowie. Rozwinął przemysł browarniany oraz gorzelniczy. Zapisał się w historii Ordynacji jako aktywny oraz dobry gospodarz, reformator, założyciel wielu zakładów przemysłowych oraz pałacu w Łabuniach nieopodal Zamościa.

Andrzej Hieronim Zamoyski

X właścicielem dóbr został się Andrzej Zamoyski (1717-1792). W 1757 r. został wojewodą inowrocławskim, na przełomie 1761/62 był marszałkiem Trybunału Koronnego. W latach 1764-67 był Kanclerzem Wielkim Koronnym. Najmłodszy z sześciorga dzieci Michała Zdzisława oraz Anny Działyńskiej Zamoyskiej, brat siódmego i dziewiątego ordynata. Był człowiekiem czynu, opiekunem chłopów, reformatorem, mężem stanu, politykiem oraz dobrym gospodarzem. W 1777 r. przejął ordynację, której stan ekonomiczny po wprowadzeniu poprzednich zmian był dobry. W kluczu janowskim w 1779 r. oczynszował chłopów a cztery lata później tworzył magazyny gromadzkie oraz kasy wiejskie. Miały być to instytucje kredytowe udzielające chłopom pożyczek zbożowych oraz pieniężnych. Poświęcił również wiele uwagi rozwojowi przemysłu oraz handlu. Z jego to inicjatywy powstały huty w Łążku oraz Parach, potażarnie w Majdanie Turobińskim i Aleksandrowie, cegielnie. Rozbudował papiernie w Hamerni i zbudował farbiarnie w Janowie Lubelskim. Z chwilą przejęcia ordynacji dążył do utrzymania przyjaznych stosunków z dworem wiedeńskim.

XI ordynatem został Aleksander August Zamoyski ( 1770- 1800) był gospodarzem, mecenasem oraz sprawnym organizatorem. Był drugim synem Konstancji oraz Andrzeja Zamoyskiego. W 1792 r. został właścicielem ogromnego majątku. Jego rządy przypadły na dosyć trudne lata, czas zawiązania konfederacji w Targowicy. Konfederaci zwrócili się do Katarzyny II o pomoc i rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska. W trakcie tej wojny dobra ordynata nie doznały jednak większych strat. Większe zniszczenia w jego majątkach miały miejsce w trakcie powstania kościuszkowskiego, które wspierał moralnie oraz materialnie. W trakcie swoich rządów postawił na przemysł i tak w Tomaszowie Lubelskim założył fabrykę fajansu. W Łukowej oraz Rybnicy powstały fryszarki, w Aleksandrowie rudnie. Z jego polecenia zakładano również nowe folwarki. Zwiększył służbę leśną oraz zapoczątkował meliorację gruntów. Zgromadził również okazałą bibliotekę, która składała się przede wszystkim z dzieł francuskich, wspomagał materialnie szkoły oraz kościoły. Wspierał także ruchy niepodległościowe przede wszystkim Legiony Polskie tworzone we Włoszech.

XII ordynatem został Stanisław Kostka Zamoyski (1775-1856) był prezesem Rządu Centralnego Wojskowego Tymczasowego obu Galicji oraz Senatu Polskiego. Został także radcą dworu wiedeńskiego i carskiego. Założył bibliotekę Ordynacji Zamojskiej. Był młodszym bratem XI ordynata Aleksandra Zamoyskiego. Pod koniec 1800 r. przejął ordynację po śmierci brata. Sprowadził z Anglii mechaników i przy ich pomocy uruchomił w Zwierzyńcu, pierwszą zresztą na ziemiach polskich, fabrykę maszyn rolniczych. Rozpoczął także budowę browaru w Zwierzyńcu, która trwała dwa lata. W 1809 r. browar w Zwierzyńcu produkował dwa rodzaje piwa: zwykłe i dubeltowe. W 1806 r. została założona przez niego manufaktura sukiennicza w Janowie Lubelskim, a trzy lata później podobne zakłady założył w Magnuszewie oraz Maciejowicach. W 1811 r. Stanisław Kostka kupił od Adama Czartoryskiego Pałac Błękitny w Warszawie, po remoncie którego zostały sprowadzone zbiory biblioteczne oraz archiwalne po jego ojcu, bracie oraz zlikwidowanej Akademii Zamojskiej. Jednak pomieszczenia były skromne i utrudniały prezentowanie zbiorów, więc w 1815 r. podjął decyzję o budowie gmachu bibliotecznego obok Pałacu Błękitnego. Od 1811 r. mieszkał zresztą z rodziną w Pałacu Błękitnym. Założył także kilka szkół rolniczych tzw. parobczańskich. Zrealizował również przebudowę pałacu w Klemensowie. Zakładał nowe osady, wsie, folwarki i porządkował gospodarkę leśną ordynacji. Jednak przede wszystkim postawił na zakłady przemysłowe: browary, gorzelnie i tartaki. W 1821 r. wykorzystując dobre stosunki z Rosją zamienił miasto-twierdzę Zamość, na dobra położone w województwach mazowieckim i podlaskim. Zamość stał się własnością rządu. Był odznaczony Orderem Św. Stanisława, Orderem Orła Białego, Wielkim Krzyżem Sycylijskim i innymi.

XIII właściciel ordynacji to Konstanty Zamoyski (1799-1866), był uczestnikiem Powstania Listopadowego. Był najstarszym synem Zofii Czartoryskiej oraz Stanisława Kostki Zamoyskiego. Pod koniec 1832 r. przejął rządy w Ordynacji Zamojskiej, która podczas działań wojennych znajdowała się dość trudnej sytuacji. Duże zniszczenia wojenne zmniejszyły plony, hodowlę oraz niestety topniały finanse. Jednak Konstanty przystąpił z dużą energią do działania. Zaciągnął 2,5 mln pożyczkę, która przeznaczona została na spłatę długów oraz realizację reform gospodarczych. Utworzył Kancelarię Centralną Dóbr i Interesów Zamoyskich oraz zwrócił uwagę przede wszystkim na reformę czynszową. Chłopi zamiast odrabiać pańszczyznę opłacali czynsz w wysokości 1 zł za dzień pańszczyzny sprzężajnej a 15 gr za dzień pańszczyzny pieszej. Do połowy XIX w. niemal wszystkie folwarki oraz lasy zostały wydzierżawione na okres 6-9 lat. Konstanty wprowadził również straż leśną oraz trzebież planową połaci leśnych oraz stałe ich odnawianie. W XIX w. obszar ordynacji wynosił 373 723 ha. Podczas powstania styczniowego, które toczyło się na terenie ordynacji, ordynat czynił starania o uchronienie ordynacji od rekwizycji i konfiskat. Działania te nie przyniosły skutku i straty materialne były coraz większe. Pod koniec życia ordynat zupełnie już nie interesował się sprawami ordynacji.

XIV ordynat to Tomasz Franciszek Zamoyski (1832-1889) był sprawnym organizatorem oraz mecenasem. Był najstarszym synem Konstantego Zamoyskiego oraz Anieli Zamoyskiej. W 1866 r. przejął rządy w ordynacji po śmierci ojca. Zmiany w ordynacji rozpoczął wprowadzać już w połowie 1866 r. podjął decyzję o odbudowie Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej w Warszawie. Biblioteka miała być miejscem tchnącym bogatą przeszłością państwa polskiego oraz warsztatem wielu osób. Tomasz Zamoyski zakupił również bogate księgo zbiory po Adrianie Krzyżanowskim, Joachimie Bułharynie, Franciszku Bielińskim oraz Władysławie Tębickim. Tworzył osady, folwarki i reorganizował służbę leśną. Została zbudowana w Zwierzyńcu fabryka wyrobów drzewnych, zostały założone nowe cegielnie, młyny, kopalnie kamienia oraz wapienniki. Rozbudował browar w Zwierzyńcu, wyposażył duży tartak w nowe maszyny i urządzenia. To z jego inicjatywy w Zwierzyńcu zbudowano nowe obiekty mieszkalne i gospodarcze, domy dla pracowników zarządu ordynacji, służby leśnej oraz pałac plenipotenta. Zasługi Tomasza Zamoyskiego w gromadzeniu literatury polskiej i obcej, w powszechnym jej udostępnianiu oraz w rozwoju gospodarki, jej przemysłu oraz budownictwa były bardzo duże.

XV ordynat to Maurycy Zamoyski (1871-1939) był politykiem, dyplomatą oraz mecenasem. Był on najstarszym synem Tomasza Franciszka Zamoyskiego oraz Marii z Potockich Zamoyskiej. W połowie 1892 r. przejął majątek ordynacki i szansę poprawy ekonomicznej upatrywał w uprzemysłowieniu włości, usprawnieniu handlu oraz zniesieniu ciążących służebności serwitutowych. W połowie 1894 r. podjął decyzję o budowie cukrowni w Klemensowie. Maurycy Zamoyski w różnych częściach majątku zbudował kilka cegielni i wapienników. Dążył do szybkiego zwiększenia towarowości majątku. W 1902 r. we Floriance założył szkółkę owocową a dwa lata później wyłuszczarnię nasion w Zwierzyńcu. W Zwierzyńcu także założył ochronkę dla dzieci, zbudował klub dla pracowników ordynacji z czytelnią oraz salą teatralną, szkołę powszechną oraz szpital dla pracowników ordynacji i mieszkańców okolicznych miejscowości. Przez kilka miesięcy był także posłem do I Dumy Państwowej. Maurycy Zamoyski w 1917 r. został wiceprezesem i skarbnikiem Komitetu Narodowego Polskiego. W połowie 1919 r. został posłem i ministrem pełnomocnym Polski przy rządzie Francji. W 1922 r. był kandydatem prawicy na urząd prezydenta. Niestety w rozstrzygającym głosowaniu otrzymał tylko 227 głosów a Gabriel Narutowicz 289 i to on został pierwszym prezydentem Polski. W 1924 r. został ministrem spraw zagranicznych i to stanowisko dzierżawił tylko kilka miesięcy podając się do dymisji.

Jan Tomasz Zamoyski

I ostatni już XVI ordynat Jan Tomasz Zamoyski (1912-2002) był uczestnikiem kampanii wrześniowej 1939 r., oficerem Armii Krajowej, więźniem Polski Ludowej a także senatorem III Rzeczypospolitej. Był czwartym dzieckiem a jednocześnie najstarszym synem Maurycego Zamoyskiego oraz Marii z Sapiehów. W 1939 r. przejął majątek ordynacki. Zamierzał wprowadzić w życie nowe rozwiązania organizacyjne a także administracyjne. Zadania miały zostać rozdzielone między braci a niego, miał także plany ze zwiększeniem przetwarzania surowca drzewnego, budowie hotelu koło Pałacu Błękitnego oraz rozbudowy Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej w Warszawie. Jednak druga wojna światowa przekreśliła te zamierzenia. W tym okresie niestety został ograbiony z wyposażenia pałac w Klemensowie i w przeciągu kilkudziesięciu dni wojny majątek poniósł pokaźne straty. Od 1940 r. ordynat rozpoczął szeroką działalność społeczną. To na jego polecenie przystąpiono do porządkowania ocalałych zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej i Pałacu Błękitnego. To za jego wiedzą w ordynacji prowadzono kursy dla podoficerów, składowano broń, amunicję oraz inne zapasy wojskowe. W 1942 r. przyszedł z pomocą dwóm Francuzom zbiegłym z obozu jenieckiego w Zwierzyńcu. Oprócz tego materialnie wspierał pracowników ordynacji, ich rodziny, ale również osoby ubogie oraz poszkodowane przez niemieckie represje i wysiedlenia. To dzięki niemu i jego małżonce Róży, w połowie 1943 r. władze niemieckie z obozu w Zwierzyńcu zwolniły około 480 dzieci. W 1944 r. na mocy dekretu PKWN o reformie rolnej została zlikwidowana Ordynacja Zamojska. Zamieszkał w Ojcowie i tak jak większość rodaków miał możliwość wyjazdu z kraju. Jednak nie skorzystał z tej możliwości i pozostał w Ojcowie. W 1945 r. został aresztowany i przebywał w więzieniach w Olkuszu i Kielcach kilka miesięcy. Po wyjściu na wolność pracował w firmie Lambert, później w Gdyni. W 1948 r. został ponownie aresztowany i po 2 latach pobytu w więzieniu został skazany na 25 lat więzienia. Na mocy amnestii w końcu 1956 r. opuścił więzienie we Wronkach. Wspierał powstałe w Warszawie Koło Przyjaciół Zamościa. Jednak głównym jego celem było ratowanie zabytków miasta Zamościa. W 1980 r. na rzecz miasta przekazał cenne dary z rodowej kolekcji m.in. berło rektora Akademii Zamoyskiej, które znajduje się obecnie w Muzeum Zamojskim. W latach 1989-1993 był senatorem III Rzeczypospolitej, w 1991 r był prezesem Instytutu Historycznego im. Romana Dmowskiego oraz Stronnictwa Narodowego.

W ciągu kilkuset lat ród Zamoyskich władał ogromnymi dobrami ziemskimi. Z ich grona wywodziło się kilku kanclerzy oraz hetmanów. Było także kilku senatorów, posłów, starostów oraz wojewodów. Mimo iż byli bogaci i wpływowi, zawsze służyli Ojczyźnie, nie przywiązując znaczenia do tytułów i zaszczytów.

www.facebook.pl/przewodnicy.z.pasja.zamosc.roztocze