W związku z obserwowanym od kilku lat zjawiskiem pogorszenia się w Polsce jakości powietrza, coraz większa część społeczeństwa nie ukrywa niezadowolenia. Smog i zanieczyszczone powietrze, jak alarmują lekarze, może negatywnie oddziaływać na nasze zdrowie. Wiele osób, w tym celebryci, zdecydowali się na sądową walkę o zdrowe powietrze, uznając, że prawo do czystego (zdrowego powietrza) jest dobrem osobistym chronionym przez prawo. Niedawno Sąd Najwyższy orzekł odmiennie, jednak nie zamknął drogi sądowej osobom szukających ochrony swoich praw przed sądem.

Dobra osobiste w prawie

Obecnie obowiązujące przepisy prawne służą ochronie dóbr osobistych. Podstawy prawnej tej ochrony należy szukać wśród przepisów prawa cywilnego, a konkretnie Kodeksu cywilnego. Jak wynika z literalnego brzmienia art. 23 Kodeksu cywilnego dobra osobiste człowieka pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Jednocześnie przepis ten zawiera katalog dóbr osobistych: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Chociaż wykaz dóbr osobistych jest obszerny, prawo nie tworzy zamkniętego katalogu dóbr osobistych chronionych przez prawo. Taki wniosek wynika ze sformułowania „w szczególności” poprzedzającego wyżej przytoczony katalog. W praktyce prawniczej przyjmuje się, że takie wyrażenie sugeruje, że zawarte w przepisach wykazy nie są kompletne (zamknięte) i poza nimi mogą występować inne elementy wyznaczanych katalogów, w tym przypadku dóbr osobistych.

Naruszenie dobra osobistego – co przysługuje?

Jeżeli dojdzie do naruszenia któregokolwiek z naszych dóbr osobistych (np. rozsiewanie nieprawdziwych informacji na nasz temat), prawo określa, co możemy zrobić. Mianowicie zgodnie z art. 24 i art. 448 Kodeksu cywilnego możemy żądać:

• podjęcia przez osobę, która naruszyła nasze dobro osobiste czynności potrzebnych do usunięcia skutków takiego naruszenia (w szczególności złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie – np. przeprosin w gazecie),

• zadośćuczynienia pieniężnego od osoby, która naruszyła nasze dobro osobiste,

• zapłaty przez osobę, która naruszyła dobro osobiste odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny,

• zapłaty odszkodowania przez osobę, która naruszyła dobro osobiste odszkodowania (wtedy, kiedy naruszenie naszego dobra osobistego spowodowało w naszym majątku jakąś szkodę).

W tym miejscu należy zwrócić szczególną uwagę na mylone powszechnie odszkodowanie i zadośćuczynienie. Odszkodowanie przysługuje, kiedy w jakiś sposób pogorszy się nasza sytuacja majątkowa, materialna. Za to zadośćuczynienie ma być rekompensatą za „straty moralne”.

Ważne jest również, że nie musi dojść do naruszenia dobra osobistego – prawo w tym zakresie przewiduje uprawnienia prewencyjne. Jeżeli nasze dobro osobiste jest zagrożone, możemy domagać się zaniechania tego działania. To samo dotyczy sytuacji, gdy oprócz tego, że już doszło do naruszenia dobra osobistego, naruszenie to jest długotrwałe.

Trzeba zapamiętać, że niezgodne z prawem jest takie naruszenie dobra osobistego, które jest bezprawne. Jeżeli zachowanie osoby, która naszym zdaniem narusza nasze dobro osobiste, jest usprawiedliwione na gruncie prawa, z wymienionych wcześniej praw nie możemy skutecznie skorzystać. W praktyce sądowej przyjmuje się, że to osoba, która narusza czyjeś dobro osobiste – jeżeli chce chronić się przed naszymi żądaniami – musi udowodnić, że działała zgodnie z prawem.

Sąd Najwyższy: prawo do czystego powietrza nie jest dobrem osobistym

W jednej ze spraw sądowych, w której powoływano się, że prawo do czystego powietrza jest dobrem osobistym, sąd miał wątpliwości. Sąd ten zadał Sądowi Najwyższemu pytanie, „czy prawo do życia w czystym środowisku umożliwiającym oddychanie powietrzem atmosferycznym spełniającym standardy jakości określone w przepisach powszechnie obowiązującego prawa, w miejscach, w których osoba przebywa przez dłuższy czas, w szczególności w miejscu zamieszkania, stanowi dobro osobiste podlegające ochronie na podstawie art. 23 k.c. w zw. z art. 24 k.c. i art. 448 k.c.?​”

Sąd Najwyższy 28 maja 2021 r. podjął uchwałę (III CZP 27/20):

​„1. Prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym.

2. Ochronie, jako dobra osobiste (art. 23 k.c. w związku z art. 24 k.c. i art. 448 k.c.), podlegają zdrowie, wolność, prywatność, do naruszenia (zagrożenia) których może prowadzić naruszenie standardów jakości powietrza określonych w przepisach prawa.”

Z uchwały Sądu Najwyższego wynika, że prawo do życia w czystym środowisku czy też prawo do czystego powietrza jako takie nie kwalifikuje się jako dobro osobiste. Nie oznacza to jednak, że zdaniem Sądu Najwyższego pozwy złożone przez wiele osób są bezzasadne. Z drugiego punktu uchwały wynika, że naruszenie „prawa do czystego środowiska” sądy mogą rozpatrywać przez pryzmat ochrony dóbr osobistych takich jak m.in. zdrowie.

dr Rafał R. Wasilewski

dr Rafał R. Wasilewski jest radcą prawnym, prowadzi w Szczecinie kancelarię Kancelaria Radcy Prawnego dr Rafał R. Wasilewski specjalizującą się w prawie gospodarczym i cywilnym