Polska to kraj wielu grup etnograficznych, wielu kultur, a nawet coraz więcej narodowości. W słowniku – definicja górali brzmi: ”mieszkańcy terenów podgórskich i obszarów górskich”. Czyli w ogólnym znaczeniu w Polsce rozróżniamy górali śląskich i górali małopolskich. Ja chciałabym przybliżyć Państwu sylwetkę górali małopolskich, a dokładnie podhalańskich.

Podhale, widok z polany Tarasówka (Małe Ciche)
Foto: Wikipedia

Góry. Tatry. Podhale. Tak, to właśnie Podhale było powodem do napisania tego artykułu. Ten właśnie obszar Polski jest od paru lat obiektem moich zainteresowań. Jego kultura, język, ludzie, którzy go zamieszkują – to wszystko mnie inspiruje. Dlaczego? Może po części z kwestii rodzinnych, ponieważ moja babcia urodziła się i do wieku dorosłego mieszkała na Podhalu, potem przeprowadziła się do Krakowa. Może właśnie dlatego, że jak przyjeżdżałam do niej na wakacje, opowiadała mi o ich życiu,  i dzięki jej „zaciąganiu” –  tak spodobała mi się gwara podhalańska. A może dlatego, że właśnie tam ludzie są gościnni, uprzejmi i zawsze uśmiechnięci, nigdy nie narzekają. Właśnie te cechy sprawiły, że chcę się z Państwem podzielić moją wiedzą, doświadczeniami i subiektywnymi odczuciami na temat tej bardzo interesującej, choć przez wielu ocenianej dość nisko grupy.

Podhale – to obszar położony najbliżej Tatr, na północ od Nowego Targu.  Podhalanie zaczęli napływać z Małopolski i stosunkowo późno osiedlili się w górach. Polski historyk, Jerzy Szujski, stwierdził na podstawie gwary podhalańskiej, że Podhalanie – to wynik mieszania się ludności niemieckiej i słowiańskiej.

Myślę, że najbardziej rozwinięta kultura jest  u górali podhalańskich. Jest ona oryginalna, charakterystyczna, a zarazem bardzo dużo jest w niej wpływów obcych.

Pierwszym elementem kultury jest strój góralski. Ubiór górali jest bardzo ważny ich życiu. Mimo, że Podhalanie na co dzień ubierają się zupełnie tak jak my (ubierają go tylko w święta i na ważne uroczystości), chciałabym wspomnieć o nim, bo myślę, że jest on dość charakterystyczny i grzechem byłoby, gdybym go pominęła. U mężczyzny wygląda on następująco: czarny, filcowy kapelusz na boku z ptasim piórkiem, lniana koszula z kołnierzykiem, cucha, czyli ozdobiona haftem peleryna, szeroki pas, obcisłe spodnie z białego sukna ozdobione parzenicami i pomponami (przez górali zwane portkami) i kierpce (najbardziej znana przez nas część ubioru góralskiego) przywiązane do nóg rzemiennymi paskami. Ubiór kobiety jest bardzo kolorowy, przeważają w nim kolory niebieski i czerwony. Myślę, że przy opisywaniu stroju kobiecego muszę zacząć od korali, bo to z nimi najbardziej utożsamiamy góralki. A więc naturalne, intensywnie czerwone korale, następnie śnieżnobiała koszula z cienkiego płótna, ozdobiona białym haftem, gorset ozdobiony barwnym haftem i sznurowany szeroką wstążką, szeroka spódnica szyta z kwiecistego materiału i oczywiście tak samo jak w przypadku mężczyzn na nogach noszą kierpce.

Kolejny elementem składającym się na kulturę góralską jest gwara. U górali podhalańskich jest ona dość specyficzna. Nie będę się zagłębiać w tajniki gramatyczne tej gwary, ponieważ szczerze mówiąc nie interesuje mnie ona aż tak bardzo, bardziej chciałabym się skupić na fonetyce. Jeśli mówimy o gwarze podhalańskiej od razu na myśl przychodzi nam mazurzenie i bardzo dobrze, ponieważ jest to najbardziej charakterystyczna część gwary góralskiej. Mazurzenie jest to wymiana spółgłosek, czyli zamiast mówić „sz” mówią „s”, „cz” mówią jako „c” i „ż” jako „z”. Następnym bardzo wyraźnym elementem w tej gwarze jest udźwięcznianie międzywyrazowe np. „nieg idzie, cyź nie wiedzioł? ( czyś nie wiedział?), nidz nie godoł (nic nie mówił). Do dziś górale spółgłoskę „ch” wymawiają jako „k”. Również ubezdźwięcznienie głoski „h” jest bardzo popularne np. hodziyli (chodzili) wymawiają jak odziyli. U starszego pokolenia, co słyszałam również u mojej babci, można usłyszeć tzw. ł przedniojęzykowe (cłowiyk brzmi jak clowiyk) oraz miękkie „l” przed samogłoską „e” np. w skalie (w skale).

Oprócz, jak widać, bardzo ciekawej fonetyki górale mają bardzo ciekawe zwyczaje językowe, czyli system zwrotów grzecznościowych. Ja przytoczę tylko część z nich, które funkcjonują do dnia dzisiejszego.

Gdy jakaś osoba przychodzi do cudzego domu mówi: „Niek będzie pokwalony Jezus Krystus”, na co domownicy odpowiadają „Na wieki wieków”. Gdy się żegnamy i wychodzimy mówimy: „Ostońcie z Bogiem”, na co odpowiada się: „Boze Wos prowadz”. Podziękowanie wyrażają słowami: „Bog Wom zapłoć”. Do osób w podobnym wieków, nawet jeśli jest to obca osoba, górale zwracają się prze „wy”, ale coraz więcej dzieci mówi per ty, natomiast do osób starszych mówi się w drugiej osobie liczby mnogiej, czyli np.: Kaz to idziecie? (Gdzie Pan/Pani idzie?). W rozmowach o sąsiadach nie używa się nazwisk, ale jeśli rozmawiamy o danej osobie powie się : „Jozek od Bani” zamiast Józef Bania.

Dla górali również bardzo charakterystyczny jest taniec. Tradycje tańców góralskich wywodzą się w dużej mierze ze zwyczajów pasterzy wołoskich. Dlatego też tańce te wykonują przede wszystkim mężczyźni, ponieważ pokazują one siłę i zręczność tancerzy. Kiedyś w trakcie tańca, góral miał za zadanie oczarować swoją partnerkę, pokazując umiejętności, dlatego rola kobiety w tańcu jest często dekoracyjna. Głównymi tancerzami są mężczyźni , co widać w tańcu zbójnickim.

Kuchnia góralska niewiele się różni od naszej. Bazuje ona głównie na ziemniakach, kwaszonej kapuście, bundzu (twaróg) i oscypku. Wartą podkreślenia tradycją jest to, że kiszenie kapusty w regionie podhalańskim odbywa się w beczkach, wyłożonych liśćmi i ugniatają ją na boso kobiety, najczęściej dziewice albo panny.

Jak widać życie górali jest bardzo ciekawe i warte uwagi, dlatego zachęcam do przeczytania drugiej części mojego artykułu, ukazującej tradycje świąteczne, które przetrwały do dziś na Podhalu.