Ordynaci zamojscy cz. 1
W dziejach Polski ogromną rolę odegrały rody arystokratyczne. Rzewuscy, Czartoryscy, Leszczyńscy, Potoccy, Tarnowscy, Szeptyccy, Sapiehowie, Lubomirscy i wiele innych rodów, posiadało nie tylko wielkie majątki z pięknymi pałacami czy zameczkami i ogrodami, odgrywali oni również znaczącą rolę we władzach państwowych, w życiu gospodarczym oraz kulturalnym kraju. Na przestrzeni kilku stuleci nie było rodu bardziej aktywnego oraz zasłużonego niż Zamoyscy.
W końcu XVI w. Jan Sariusz Zamoyski zbudował potęgę rodu i wyniósł go do jednego z pierwszych w Rzeczypospolitej. Zdobył ogromny majątek i najwyższe zaszczyty. Powołał do istnienia miasto idealne – Zamość i Ordynację Zamojską – swoiste państwo w państwie. Majątek ten przetrwał ponad 350 lat. Ordynacja Zamojska wyróżniała się z pozostałych w kraju, nie tylko wielkością, organizacją, lecz także uprzemysłowieniem, powiązaniami handlowymi oraz zmianami gospodarczymi, które często były pionierskie. W przeciągu jej istnienia zarządzało nią XVI ordynatów. Każdy z nich posiadał stosowne wykształcenie, i choć nie wszyscy Zamoyscy mieli talenty wojskowe to gospodarzami zawsze byli świetnymi i zawsze dbali o swoje dziedzictwo.
Pierwszym ordynatem był Jan Sariusz Zamoyski (19 III 1542-3 VI 1605), założyciel ordynacji. W latach 1576-78 podkanclerz a od połowy 1578r. kanclerz wielki koronny. W 1581r. został hetmanem wielkim koronnym. Początkowo w skład ordynacji wchodziły 2 miasta i 39 wsi. W 1605 roku, pod koniec życia pierwszego ordynata, powierzchnia ordynacji wynosiła 3710 km2, a w jej skład wchodziło 6 miast, 149 wsi i 42 folwarki.
Tomasz Zamoyski
Drugim ordynatem został Tomasz Zamoyski ( 1 IV 1594- 8 I 1638). W 1618 r. został wojewodą podolskim, a 1619 r. wojewodą kijowskim. W 1628 r. został podkanclerzem tak jak jego ojciec, a w 1635 r. kanclerzem wielkim koronnym. Był synem Jana Zamoyskiego i Barbary z Tarnowskich. Po przejęciu ordynacji Tomasz Zamoyski przystąpił do wprowadzania zmian oraz zwiększenia eksportu zboża do portów bałtyckich, przede wszystkim do Gdańska. Zlecił rozbudowanie portu rzecznego w Krzeszowie nad rzeką San oraz zbudowanie nowych statków. Te przedsięwzięcia doprowadziły do wzrostu towarowości ordynacji. Tomasz zadbał również o uprzemysłowienie posiadanych dóbr, budowano nowe młyny, wapienniki oraz cegielnie. Te ostatnie zakłady dostarczały materiały na wykończenie prac budowy miasta Zamościa oraz jego umocnień. Działalność gospodarcza była przeplatana działalnością polityczną oraz walkami z Turkami, Tatarami, Kozakami oraz Szwedami. Kilkukrotnie brał udział w walkach z zagonami tatarsko-kozackimi a w 1626 r. pociągnął na wojnę ze Szwedami oraz przyczynił się do zawarcia ugody z najeźdźcą w Starym Targu. Troszczył się i wspierał swoich żołnierzy także finansowo. Dokończył budowę Kolegiaty w Zamościu, wzniósł okazały kościół ormiański, za jego przyczyną powstała również murowana cerkiew, a w okolicy kilka kościołów . W ostatnich latach życia utrzymywał ożywione kontakty z Władysławem IV Wazą.
Jan Sobiepan Zamoyski
Trzecim ordynatem był Jan II Zamoyski mający przydomek „Sobiepan” (9 IV 1627 – 7 IV 1665 r). w 1654 r. został podczaszym koronnym a w 1658 r. wojewodą kijowskim. Rok później został wojewodą sandomierskim. Był w linii prostej wnukiem założyciela Ordynacji Zamojskiej- Jana Zamoyskiego, synem Tomasza Zamoyskiego i Katarzyny z Ostrogskich. W 1647 r. przejął Ordynację Zamojską oraz wszystkie dobra wolnodziedziczne rodziców. Jan „Sobiepan” Zamoyski nie był mecenasem sztuki jak jego ojciec czy dziad. Jednak ufundował kilka kościołów m.in. w Wilkołazie koło Kraśnika oraz w Janowie Lubelskim. Zgromadził również okazały księgozbiór. W Zamościu w jego pałacu odbyła się także polska prapremiera „Cyda” Corneille’a. Niestety za rządów „Sobiepana” Zamoyskiego długotrwałe walki z wojskami Chmielnickiego, potop szwedzki, rekwizycje, rabunki i pożary mocno wyniszczyły dobra ordynackie. Wydatnie zmniejszył się eksport zbóż do Gdańska. By sfinalizować podjęte zadania , wbrew statutowi ordynacji zaciągał coraz większe pożyczki. Umierając bezpotomnie pozostawił majątek w ciężkim stanie. Trzeba jednak pamiętać, że przyszło mu objąć rządy w bardzo trudnych czasach. Trzeba też pamiętać, że był wielkim patriotą i dobrym organizatorem wojskowym.
Marcin Zamoyski
Czwarty ordynat to Marcin Zamoyski ( 1637-4 VI 1689). Był starostą bełskim, bolimowskim, płoskirowskim oraz rostockim. W 1659 r. został podstolim lwowskim a w 1679 r. wojewodą bracławskim. W 1682 r. został wojewodą lubelskim natomiast 3 lata później podskarbim wielkim koronnym. Po bezpotomnej śmierci Jana „Sobiepana” ordynacja przeżywała okres niepokojów. Statut nadany ordynacji przez fundatora wykluczał od dziedziczenia kobiety. Mimo to siostra „Sobiepana” Zamoyskiego Gryzelda Wiśniowiecka oraz spadkobiercy drugiej jego siostry Joanny Barbary Koniecpolskiej wystąpili z roszczeniami spadkowymi, powołując się przy tym na ogólne zasady sukscesji obowiązujące w prawie polskim. Spór zaognił się kiedy przeciwko Wiśniowieckim oraz Koniecpolskim wystąpili przedstawiciele drugiej linii Zamoyskich, zgodnie ze statutem ordynacji, prawowity dziedzic. Gryzelda Wiśniowiecka nie czekając na prawne rozstrzygnięcie siłą zajęła majątek i użytkowała go do śmierci w 1627 r. W kilka miesięcy po jej śmierci w taki sam sposób majątek przejął jej siostrzeniec Stanisław Koniecpolski. Ostatecznie sejm w 1674 r. przyznał Ordynację Zamojską Marcinowi Zamoyskiemu. Marcin Zamoyski był najwierniejszym zwolennikiem polityki zagranicznej oraz krajowej Jana Sobieskiego. Był ministrem finansów i opiekował się skarbem państwa, ściągał podatki, wypłacał żołd, pensje, zarządzał mennicą, cekhauzami. Jego oszczędne rządy w ordynacji z czasem zaczęły przynosić spore zyski. Zakładał nowe wsie, osady, folwarki i miasta. W 1688 r. w skład ordynacji wchodziło 9 miast, 60 folwarków oraz 168 wsi. Zmodernizował urządzenia forteczne Zamościa. Był drugim fundatorem i odnowicielem majątku ordynackiego i dał początek „młodszej” linii ordynatów. Dzięki niemu Akademia Zamojska otrzymała część uprzednio utraconych funduszy, lecz mimo to Marcin Zamoyski nie odważył się na przeprowadzenie gruntowniejszych reform w uczelni, przez co Akademia zaczęła chylić się ku upadkowi.
Piąty ordynat to Tomasz Józef Zamoyski ( 28 VII 1679- 26 XII 1725). Był starostą grodeckim i płoskirowskim oraz pułkownik wojsk królewskich. W 1700 r. wybuchła wojna północna, w wyniku której przeciwko Szwecji walczyła Dania, Rosja oraz Saksonia. Polska oficjalnie nie brała udziału w tej wojnie, jednak wydarzenia przybrały nieoczekiwany przebieg. Mianowicie król Szwecji Karol XII z pomocą Anglii oraz Holandii zmusił Duńczyków do wycofania się z wojny i rozbił wojska rosyjskie pod Narwą. Po tych wydarzeniach zwrócił się przeciwko królowi polskiemu Augustowi II. Polska stała się terenem zaciętych walk. Szwedzi pod Zamościem pojawili się w 1703r. i zażądali kontrybucji oraz otwarcia bram miasta. Szwedzi po kilkudniowym pobycie pod twierdzą oraz zniszczeniu okolicznych miejscowości odeszli spod murów. Tomasz podjął próbę zreformowania Akademii Zamojskiej, która upadała. Chciał uregulować jej sprawy finansowe, wprowadzić nowe zasady organizacyjne oraz podnieść poziom kształcenia. Jednak spotkał się z oporem ciała pedagogicznego i zarzucił z czasem ten pomysł. W 1715 r. przygotował akt lokacyjny miasta Józefów na terenie Majdanu Nepryskiego. Jednak przywilej lokacyjny nie został podpisany przez króla Augusta II. Ani klimat społeczny, ani wydarzenia nie sprzyjały ku temu. Pomimo to 1719 r. ordynat rozpoczął budowę miasta. W 1725 r. nie mogąc doczekać się podpisu króla sam wystawił akt własny lokacyjny dla miasta Józefów. Po wojnie północnej ordynację pozostawił w trudnym położeniu ekonomicznym. Zmarł bezpotomnie.
Szósty ordynat Michał Zdzisław Zamoyski (1680-3 III 1735). Był starostą gniewskim, bratiańskim oraz łonkorskim. Od 1732 r. był wojewodą smoleńskim. Był także senatorem. Kiedy zmarł jego starszy brat Tomasz Józef odziedziczył po nim ordynacje, zgodnie ze statutem ordynacji. Po przejęciu majątku główną uwagę skupił na sprawach gospodarczych, zasiedleniu opuszczonych wsi, tworzeniu nowych osad oraz zakładów przemysłowych. Tworzył nowe folwarki, pozwalał Żydom handlować w niedzielę. Wspomagał również osoby ubogie, rozdawał jałmużnę, ufundował również kilka lichtarzy do kolegiaty zamojskiej, a zakonowi franciszkanów ołtarz. W 1732 r. został wojewodą smoleńskim i jednocześnie zajął miejsce w senacie. Jego rządy w ordynacji nie odznaczyły się większymi sukcesami, jednak uporządkował niektóre sprawy z nią związane.
Siódmym ordynatem został Tomasz Antoni Zamoyski (1715-1751) był on starostą płoskirowskim a od 1744 r. wojewodą lubelskim. Najstarszy syn Michała Zdzisława Zamoyskiego i Anny z Działyńskich. Siódmy ordynat zapoczątkował szeroko zakrojoną akcję budowlaną. W tym samym czasie na terenie ordynacji działali wybitni architekci: Jan Andrzej Bem, Jerzy de Kawe oraz włoski budowniczy Giovani Colombani. To ich dziełem jest pałac w Klemensowie w pobliżu Szczebrzeszyna. Pałac ten zbudowany został na wzór pałacu saskiego w Warszawie i miał być wiejską rezydencją dla małego syna Tomasza Antoniego – Klemensa Jerzego. Architekci ci byli również autorami przebudowy oraz modernizacji pałacu Zamoyskich w Zamościu, kilku kościołów na terenie ordynacji oraz pięknego barokowego kościoła na wyspie w Zwierzyńcu. Oprócz tak szeroko zakrojonych prac budowlanych VII ordynat kilka lat swojego życia poświęcił również na podniesieniu towarowości ordynacji. Dążąc śladami swoich poprzedników lokował nowe osady, zakładał nowe zakłady przemysłowe, ośrodki hodowli ryb oraz chciał rozwinąć eksport zbóż z ordynacji. Był zapobiegliwym i sprytnym gospodarzem, lecz nie obce mu były nadużycia, przekupstwa i przewrotność. Pomimo bardzo dużej aktywności nie udało mu się uporządkować gospodarki ordynacji.
Kolejny już ósmy ordynat to Klemens Jerzy Zamoyski (1738-1767) syn Tomasza Antoniego Zamoyskiego i Teresy Anieli z Michowskich. Był starostą płoskirowskim, pułkownikiem wojsk koronnych. Klemens Jerzy w wieku trzynastu lat stracił ojca i wydarzenie to mocno odcisnęło swe piętno na dalszym życiu ordynata. W połowie 1760 r. Klemens przejął majątek po ojcu. Z zapałem przystąpił do ożywienia gospodarki ordynacji. Próbował w Zamościu reaktywować handel ormiański lecz niestety próba ta się nie powiodła. Jako pierwszy ze wszystkich ordynatów przystąpił do porządkowania gospodarki leśnej i na jego polecenie przystąpiono do tworzenia zawodowej straży leśnej. Podjął także rozpoczęte prace budowy klasztoru Bazylianów, zespołu szpitalno-klasztornego Bonifratrów, cerkwi św. Mikołaja, na jego polecenie wybudowano piękny pałacyk rokokowy w Janowicach koło Zamościa. Wprowadził również zakaz wznoszenia budynków z drewna w obrębie twierdzy. Ufundował nowe obszerniejsze pomieszczenia dla biblioteki Akademii Zamojskiej. Był energicznym i zapobiegliwym gospodarzem, uporządkował sprawy majątkowe ordynacji oraz utworzył podstawy pod dalszy ich rozwój. Jednak znaczących funkcji administracyjnych czy też stanowisk państwowych nie pełnił.
W tym miejscu zakończę. Historię pozostałych ośmiu ordynatów przybliżę Państwu w kolejnym artykule. Już dziś zapraszam do lektury!
